قەڵەوی چییە؟
کێشی زیادە یان قەڵەوی (کێشی زیادەی لەڕادەبەدەر) کاتێک ڕوودەدات کە لە درێژخایەندا بڕی ئەو وزەیەی کە کەسێک لەڕێی خواردن و خواردنەوەوە وەری دەگرێت لەوەی کە جەستە دەیسووتێنێت زۆرترە. کێشی زیادە یان قەڵەوی کۆبوونەوەی چەوریی زیادە لە جەستەدا لەخۆ دەگرێت کە لە کۆتاییدا لەوانەیە کێشەگەلی تەندروستی لێبکەوێتەوە.
قەڵەوی چۆن سەرهەڵدەدات؟
چەندین هۆکار هەن کە دەتوانن ببنە هۆی پەرەسەندنی قەڵەوی و دژواری لە دابەزاندنی کێشدا. ئەمانە بریتین لە شوێنی زێدەکەری قەڵەوی، هۆکارە تاکەکەسییەکان و کاریگەرییە بۆماوەیییەکان.
کاتێک خواردنی وزەبەخش لە هەموو شوێنێک و لە درێژەی ڕۆژدا بەردەستە، ئیشتیاش بۆ ئەوەی زۆر و لەسەریەک بخۆین و بخۆینەوە، زۆرە. هەروەها پێویستیی ڕاهێنانیش کەمترە چون گواستنەوەی گشتی بەردەستە.
کێش بەشێکی بە ئامادەیی لە بنەماڵەدا دیاری دەبێت. ئەو کەسانەی کە بۆ قەڵەوی ئامادەیییان تێدایە ئەگەر زۆر بخۆن و کەمتر ڕاهێنان بکەن، ئاسانتر کێشیان بەرز دەبێتەوە. هەروەها لەوانەیە دژوارتر بێت بۆیان کە کێشیان دابەزێنن.
لە نێو شتەکانی تردا، نەبوونی خەو لەوانەیە پەیوەندی بە قەڵەوییەوە بێت چونکە نەبوون یان کەمیی خەو لەسەر وەرگرتنی وزە و دواتر قەڵەوی کاریگەری دادەنێت. سترێسی درێژخایەن (سترێسی کرۆنیک) لەڕێگای کۆبوونەوەی چەوریی زیادە لە زگدا و گۆڕینی تەرجیحەکانی خواردن و لەبەر ئەوەی کە سترێس دەبێتە هۆی جووڵەی جەستەییی کەمتر، لەوانەیە پەیوەندی بە قەڵەوییەوە ببێت. لە بەرانبەردا کێشی زیادە و قەڵەویش دەبنە هۆی سترێسی جەستەیی و دەروونی.
بیئێمئای پێوەرێکی کێشە بە نیسبەتی باڵا. بیئێمئای بە دابەشکردنی کێش بە کیلۆگرام لەسەر تەوان دووی باڵا بە میتر حەساب دەکرێت. وای دابنێن ئێوە کێشتا 80 کیلۆیە و باڵاتان 1.70 میترە. بەم شێوە بیئێمئای ئێوە دەکاتە 80/(1.70*1.70)=27.7
(80/(1.70x1.70) = 27.7).
سنوورگەلی جیاواز بۆ کێشی زیادە بەکار دەهێنرێت:
گرنگیی درێژاییی دەوری کەمەر لە دیاریکردنی مەترسییە تەندروستییەکاندا
خاڵی لاوازی بیئێمئای ئەوەیە کە بڵاوبوونەوەی چەوری لە جەستەدا ناهێنێتە ئەژمار. کەوابوو، درێژاییی دەوری کەمەر پێوەرێکی زیادەی گرنگە بۆ هەڵسەنگاندنی مەترسیی تەندروستی.
جیا لە بیئێمئای، درێژاییی دەوری کەمەر وەک پێوەرێک بۆ بڵاوبوونەوەی چەوری بەکار دێت. چەوری ناو و دەوری زگ بۆ تەندروستیی یەکلاکەرەوەیە. ئایا ئێوە کێشی زیادەتان هەیە بەڵام درێژاییی دەوری کەمەرتان تەندروستە؟ کەوایە ئێمە پێشنیارمان ئەوەیە کە بەس بۆ دڵنیایی بینینێک لەگەل پزیشک ساز بدەن بۆ تاوتوێکردنی مەترسیی نەخۆشی.
درێژایی دەوری کەمەری پیاوان | درێژایی دەوری کەمەری ژنان | |
زیادە | درێژاییی بازنەیی لە نێوان 94 و 102 سانت | درێژاییی بازنەیی لە نێوان 80 و 88 سانت |
زۆر بەرز | درێژاییی بازنەیی زیاتر لە 102 سانت | درێژاییی بازنەیی زیاتر لە 88 سانت |
لە منداڵاندا، درێژاییی دەوری کەمەر تەنیا بۆ هەڵسەنگاندنی کاریگەریی هەر دەرمانێک بەکار دێت. بۆ گەورەساڵانی 70 ساڵان و پیرتر، بەڵگە هەیە کە ستانداردی خاڵەکانی دابڕان بۆ درێژایی دەوری کەمەر زۆر لە خوارەوەن و دەبێ بە پارێزەوە لێکبدرێنەوە. هاودەنگییەکی کەم لەسەر هەندێک خاڵی دابڕانی تایبەت لە بەساڵاچوواندا هەیە. هەروەک بیئێمئای، بەڵگەی نزمتربوونی خاڵەکانی دابڕان بۆ خەڵکانی بە ڕەچەڵەکی باشووری ئاسیا، چین و ژاپۆنەوە لە بەردەستدایە. بۆ ئەم کەسانە درێژایی دەوری کەمەری زیاتر لە 90 سانت بۆ پیاوان یەکجار بە زۆر دەزانرێت، بۆ ژنان ئەمە لە سەرووی 80 سانتە.
بوونی کێشی زیادە مەترسیی دۆخگەلێک وەک ئەمانە زۆرتر دەکات:
خەڵکانێک کە کێشی زیادەیان هەیە بە بەراورد لەگەل کەسانێک بە کێشی تەندروستەوە، مەترسیگەلی تەندروستیی زیاتریان هەیە. تا قەڵەوی جددیتر بێت، کێشەکانی تەندروستی جددی و جددیتر دەبن. کەسانێک بە چەورییەکی زۆرەی زگەوە، مەترسیی تەندروستیی بانتری زیادەیان لەسەر. هەروەها بەڵگەگەلێک هەن کە نیشان دەدەن کە هەرچی بۆ ماوەیەکی زیاتر کێشی زیادەتان بێت، بۆ نموونە مەترسیی نەخۆشییەکانی سەر بە دڵ و ڕەگەکانی خوێن و نەخۆشیی شەکرەی جۆری 2 زۆرتر دەبێت.
خواردنی تەندروست و ڕاهێنان بەڕادەی پێویست ڕٶڵێکی بەرچاویان لە پێشگرتن لە کێشی زیادە و ڕاگرتنی کێشی تەندروستدا هەیە. بۆ ئەو کەسانەی کە کێشی خۆیان دابەزاندووە و دەیانەوێت کێشی خۆیان ڕابگرن، پێشنیار ئەوەیە کە ڕۆژانە لانیکەم 60 خولەک ڕاهێنانی لەسەرخۆ یان بەگوڕ ئەنجام بدەن. کەسێک کە کێشی دابەزاندووە دەبێ هاوسەنگییەکی نوێ بدۆزێتەوە کە کێشی لەجێی خۆی ڕاگرێت و ڕاهێنانی زیادەش بکات. وە ئەم شێوە بۆ باقی ژیانی درێژە پێبدات.
گەورەساڵانی 69-19 ساڵان کە بە بێ کێشەگەلی تەندروستیی سەربار (وەک زەختی خوێنی لەسەرەوە، جۆلێسترۆلی سەر و (پێش)نەخۆشینی شەکرە)، نەختێک کێشی زیادەیان هەیە، دەتوانن هەوڵ بدەن کە کێشی خۆیان دابەزێنن و ئەو کێشە نزمترەی وا پێی گەیشتوون، ڕایبگرن. کێشەگەلی تەندروستیی کێشی زیادە دەکرێت بە دابەزاندنی 5 تا 10 %ی کێش، کەم بکرێنەوە.
بنەمای دابەزاندنی تەندروستی کێش، کەمخۆری بە شێوەیەکی تەندروست تێکەڵ بە ڕاهێنانی زیاترە. ئەگەر ئەم کارە کەڵکی نەبێت یان لە ئەگەری گەڕانەوەدا، پێشنیارمان ئەوەیە لەبارەی باشترین ڕوانگە لەگەل پزیشکە گشتیییەکەتاندا ڕاوێژ بکەن.
گەورەساڵانی نێوان تەمەنەکانی 19 و 69 کە کێشی زیادەیان بەتێکەڵ لەگەل درێژاییی دەوری کەمەری زۆر، کۆلێسترۆلی بان، زەختی خوێنی زۆر، (پێش)نەخۆشینی شەکرە، نەخۆشیی سەر بە دڵ و ڕەگەکانی خوێن، بێهەناسەییی خەو و/یان ئاوسانی ئێسک و جومگە هەیە، پێشنیاریان پێدەکرێت کە خۆیان کێشێ خۆیان دانەبەزێنن و بەڵکوو لەگەل پزیشکە گشتییەکەیاندا ڕاوێژ بکەن. هەر ئەم شتە بۆ کەسانی قەڵەو (30≥ بیئێمئای) پێشنیار دەکرێت، بە بێ لەبەرچاوگرتنی ئەوەی تووشی کێشەگەلی تەندروستیی سەربار بن یان نا. لە ڕاوێژ لەگەل پزیشکی گشتیدا، هۆکارە ڕێتێچووەکان و هەنگاوەکانی دواتر ڕێکەوتنیان لەسەر دەکرێت.
بەکارهێنانی دەرمان هەمیشە بە ڕاوێژ لەگەل ئەو پزیشکە دەبێت کە لە ناو پرۆسەی چارەسەرکردندا دەخیلە و بۆ مەبەستی پاڵپشتیی دەرمانەکە دەبێت. نەشتەرگەری لە دەرمانی قەڵەویدا دوایەمین هەنگاوە. پێش ئەوەی نەشتەرگەری بکرێت، هەڵسەنگاندنێکی ورد بۆ شیاوبوونی نەخۆشەکە بۆ نەشتەرگەری ئەنجام دەدرێت.
کاتێک کە منداڵێک کێشی زیادەی هەیە یان قەڵەوە، گرنگە کە بۆخۆی دەس نەکات بە دابەزاندنی کێش. هەرچی بێت، منداڵەکان لە حاڵی گەورەبوون و گەشەسەندندان کە وزە و مادەی خۆراکیی پێویستی دەوێت. کەوابوو چارەسەرکردنی کێشی زیادەی منداڵان دەبێ هەمیشە کە لایەن پزیشکی بنەماڵە، ناوەندی چاودێری تەندروستیی منداڵ یان دوکتوری قوتابخانەوە ئانجام بدرێت کە دەتوانن یارمەتی دروستی پێ بناسێنن.
کەسانی بەتەمەنی 70 ساڵان و پیرتر تەنیا لە دۆخێکدا پێنیاردی دابەزاندنی کێشیان بۆ دەکرێت کە بیئێمئای 30 یان سەرتریان بێت یان دابەزاندنی کێش بتوانێت بۆ کەمکردنەوەی کێشە تەندروستییەکانیان یارمەتیدەر بێت. هەرچی بێت دابەزینی کێش هاوکاتە لەگەل کەمبوونەوەی تۆپەڵەی ماسوولکە. بە کەمبوونەوەی تۆپەڵەی ماسوولکە، هێزی ماسوولکەش لەدەست دەچێت. ئەمە دەتوانێت جموجووڵ دژوارتر بکاتەوە و مەترسیی کەوتن زیاتر بکات. ئەمە گرنگە کە کەسانی 70 ساڵان و سەرەوەتر بۆ دابەزاندنی کێش لە پزیشکە گشتییەکەیانەوە ڕێنوێنیی دروست وەربگرن. پزیشکە گشتییەکە دەتوانێت تاوتوێی ئەوە بکات کە ئایا دابەزاندنی کێش کارێکی ژیرانەیە یان نا و بیاننێرێت بۆ دابینکەری چاودێریی شیاو.